Дзяды — так нашыя папярэднiкi-паганцы называлi Дзень памяцi продкаў. Гэты народны абрад вынiкае яшчэ з дахрысцiянскага культу продкаў. Лiчыцца, што на Дзяды душы памерлых наведваюць жывых нашчадкаў, каб упэўнiцца, што ў iх жыццi ўсё iдзе, як мае быць. Характэрна, што у Беларусi Дзядамi называлi ўсiх памерлых, у тым лiку дзяцей i немаўлят.

 

Традыцыйна Дзяды спраўляўся да шасцi разоў на год: масленiчныя, радаўнiцкiя, траецкiя (духаўскiя або стаўроўскiя), пятроўскiя, але галоўнымi лiчылiся менавiта Восеньскiя Дзяды (Змiтраўскiя). Калi ўвесну на Радаўнiцу мы iдзем да могiлак, каб навесцi там парадак, адведаць продкаў i атрымаць iхняе блаславенне, дык увосень мы запрашаем iх да сябе ў хату. Каб аддзячыць за дапамогу i заступнiцтва.

 

У сучаснай Беларусi праваслаўныя адзначаюць Змiтраўскiя Дзяды ў першую суботу перад 8 лiстапада (сёлета - 1 лістапада). Каталiкi ўспамiнаюць усiх памерлых 2 лiстапада. Дзяржаўны Дзень памяцi — 2 лiстапада — яшчэ некалькi год назад быў у Беларусi не толькi святочным, але i выхадным днём.

 

 

Рытуал Дзядоў у найбольш архаiчнай форме захаваўся толькi ў беларусаў.

 

Весткi прыносце iз роднай зямлi", — пiсала Ларыса Генiюш.

 

У дзень памяцi продкаў беларусы па завядзёнцы з самага ранку прыбiралi хату, мылiся ў лазнi, пакiдаючы крыху вады i венiк для дзядоў. Не шкадуючы прыпасаў, гатавалi вячэру, каб пачаставаць i ўлагодзiць продкаў. "Пацярпi безь яды - пачакай на Дзяды", "На Дзяды многа яды", — павучаюць беларускiя прыказкi. На стол ставiлi сем i болей няцотных святочных i абрадавых страў: куцця, клёцкi, блiны, мяса, яечня… Паводле звычаю, ад кожнай стравы ў асобны посуд адкладвалi па кавалачку для нябожчыкаў i пакiдалi на ноч. А яшчэ пакiдалi на стале чысты прыбор — для апошняга ў хаце нябожчыка.

 

Перад тым як сесцi вячэраць, гаспадар тры разы абыходзiў са свечкай стол, адчыняў вокны i дзверы i клiкалi па iмёнах продкаў: "Святыя Дзяды! Завем Вас, хадзiце да нас, ляцiце да нас, чым толькi хата багата, што ёсць тут — усё для Вас ахвяраваў!"  У хаце запальвалiся свечкi, усе згадвалi добрым словам памерлых дзядоў i прадзедаў. Пасля вячэры ўсе жадалi гасцям з ТАГО свету: "Святыя дзяды! Елi i пiлi — iдзiце да сябе!".

 

 

 

Пачынаючы з 30 кастрычнiка 1988 году Дзяды набылi для беларусаў грамадзкую значнасць. Менавiта ў той дзень тысячы мiнчукоў пад кiраўнiцтвам новастворанага грамадска-палiтычнага руху "Беларускi Народны Фронт "Адраджэньне" накiравалiся ад Маскоўскiх могiлак да ўрочышча Курапаты, дзе ў гады сталiнiзму супрацоўнiкi НКВД вынiшчылi тысячы нi ў чым невiнаватых людзей. Народ упершыню адкрыта выказаў грамадзянскую пазiцыю, а ўлады БССР таксама ўпершыню жорстка разагналi мiрнае шэсце.

 

У iнтэрв'ю "Польскаму радыё для замежжа" пiсьменнiк i гiсторык Уладзiмiр Арлоў узгадаў, як выглядала шэсце на Дзяды 20 гадоў таму:

 

 

 

 

 

 

 

 

Адзiн з нашых пiсьменьнiкаў Вiктар Касько тады напiсаў, што на Дзяды iшло насельнiцтва, а вяртаўся народ…".

 

Дзяды i камунiзм 

 

Вiдавочна, что гiстарычны мiтынг у "Курапатах" нiколi не адбыўся б без эпахальнага артыкула Зянона Пазьняка i Яўгена Шмыгалёва ў газеце "Лiтаратура i мастацтва" "Курапаты - дарога смерцi", якi стаў дэтанатарам грамадскага выбуху, распачаўшы новую эпоху ў гiсторыi Беларусi.

 

20 гадоў мiнула з таго часу. Савецкага Левiяфана не iснуе ў прыродзе, мы з вамi жывём ў суверэннай краiне, якой так праглi дэманстранты 1988-га. Тым не менш, адказаў на многiя пытаннi, якiя прагучалi тым пахмурным лiстападаўскiм днём, няма дасюль.

 

Нездарма 28 кастрычнiка ў Менску адбылося паседжанне грамадзкага трыбуналу, на якiм было агучана абвiнаваўчае заключэньне злачынствам сталiнiзму ў Беларусi.

 

 

"Вiнаватыя ў генацыдзе ня маюць тэрмiну даўнасьцi. Бальшавiзм як сацыяльная катэгорыя не павiнен мець шанцаў на аднаўленьне. Краiна, якая ня здатная адкрыта асудзiць памылкi свайго недалёкага мiнулага, асуджаная на iх паўтор у будучынi", - гаворыцца ў абвiнаваўчам заключэннi.  

 

 

 

 

— Мне найперш узгадваецца дзяцiнства. Мая родная вёска Рачкевiчы на Капыльшчыне. На дварэ глыбокая восень, халодна. На вячэру мацi ставiла на стол куццю, бацька адчыняў дзверы ў сенцы i стукаў у шыбы: "Дзяды, дзяды, iдзiце кашу есцi!"

 

Куццю гатавалi самi. Пачыналася ўсё з таго, што тата выцягваў з каморкi вялiкую ступу з таўшчэзнага дрэва i ўсе, у каго быў час, хоць па троху але таўклi крупы. Памятаю, что таўкач быў надта цяжкi і ў мяне гэтая справа не надта атрымлівалася.

 

Дзяды — гэта добрае i светлае сьвята, якое захоўвае сапраўдную нацыянальную традыцыю беларусаў.

 

 

 

— Калi быць да канца шчырым, то з такой з'явай як Дзяды я пазнёмiўся ў тым самым 1988-м падчас шэсця да Курапатаў, праз выступы знакавых асобаў i нi з чым непараўнальны пах мiлiцэйскай "Чаромхi"…

 

Сказаць, што потым кожны год у гэты дзень хадзiў да могiлкаў сваiх дзядоў — значыць, схлусiць. Але з цягам часу стаўленне да родных, якiя пайшлi з жыцця, змянiлася кардынальна. Мне падаецца, я стаў куды больш глыбока разумець значэнне слова "спадчына".

 

Пазней з'явiўся артыкул пад такой жа назвай — "Дзяды", у якiм я распавёў пра дзеда-камунiста, знакамiтага партызана-ардэнаносца, якiм дагэтуль ганарацца мае родныя Ляхавiчы ды й я сам, i другога дзеда-антыкамунiста, "падкулачнiка", шчырага вернiка, якi кожную нядзелю шыбаваў 7 кiламетраў пешшу да касцёлу. Ужо колькi год запар туга па iх абсалютна аднолькавая… Бо незалежна ад iх заслуг перед грамадствам i перад Богам яны — мая спадчына, мой боль i мае унiверсiтэты.

 

Гэтым разам здолею прыйсцi на iх могiлкi толькi 7 цi 8 лiстапада: iнакш не выпадае з часам. А ўспамiнаць i шанаваць памяць сваiх дзядоў нiчога не перашкаджае i ў астатнiя днi году. Ды й цэлага жыцця…

 

 

 

— Дзяды — гэта памяць, а памяць — той падмурак, якi дазваляе нам з упэўненасцю глядзець у заўтра. Чым лепш мы знаёмыя са сваiм мiнулым, чым часцей выкарыстоўваем назапашаны досвед, тым больш у нас шанцаў не паўтарыць чужыя i ўласныя памылкi ў будучынi, некаторыя з якiх могуць мець для нацыi катастрафiчныя наступствы.

 

Гэтак, гiсторыя Беларусi ХХ стагоддзя — гэта гiсторыя рэпрэсiй, ад якiх наш народ пацярпеў больш за астатнiя. Сталiнiсты выразалi каля 80% беларускай iнтэлiгенцыii, тады, як, напрыклад, у Расеi — 15%. Iнтэлектуальны генафонд нацыi, напрацаваны за стагоддзi, быў амаль цалкам знiшчаны. Наша паўсюдная няўпэўненасць, абыякавасць, жывёльны страх — вынiк гэтага генацыду.

 

 

 

— Калi я жыла з бацькамi i бабуляй, у нашай сям'i адзначалiся ўсе традыцыйныя рэлiгiйныя святы. Цяпер не на ўсё хапае часу, але на Вялiкдзень, на Радаўнiцу вяртаюся да вытокаў, абавязкова наведваю магiлы бацькi, дзядулi.

 

Дзяды — гэта добрае, светлае свята, бо яно аб'ядноўвае людзей. Напячы блiноў, паклiкаць памерлых — цудоўная завядзёнка. У нас, у прынцыпе iншае пакаленне, але я яшчэ пра гэтыя традыцыi помню.

 

 

 

 

 

— Я б не называў Дзяды з Радунiцай святамi. Гэта памятныя днi, калi чалавек настройваецца на пэўныя думкi, наведвае могiлкi… Для мяне Дзяды звязаныя з глыбокiмi ўнутранымi перажываннямi, вельмi асабiстымi ўспамiнамi аб памерлых блiзкiх, якiх так не хапае.

 

Мы ў сям'i вялiкiх застолляў не робiм, але за стол сядаем i абавязкова ўспамiнаем тых, каго больш няма з намi.

 

 

Архiўныя фота - Радыё Свабода